Hoe je tandenborstel onderdeel werd van het plasticprobleem

Aanvankelijk was het af en toe een stuk plasticafval dat Kahi Pacarro, oprichter van Sustainable Coastlines Hawaii, oppikte tijdens de schoonmaakacties die hij op de stranden van Hawaï organiseerde – hier een drinkrietje, daar een etensbakje... Maar op een dag zag Pacarro iets verrassends tussen het strandafval liggen: een tandenborstel.

Dat was jaren geleden. Inmiddels is het volgens hem niet ongebruikelijk dat tijdens een schoonmaakactie op welk Hawaïaans strand dan ook zo’n 20 of zelfs 100 tandenborstels worden gevonden.

De reden is simpel. Het totale aantal plastic tandenborstels dat wordt geproduceerd, gebruikt en weggegooid, is sinds de jaren dertig van de vorige eeuw – toen het eerste plastic exemplaar op de markt verscheen – elk jaar gestaag toegenomen.

“Ik vraag mensen vaak: wat is het eerste voorwerp dat je na het opstaan aanraakt? En dat is waarschijnlijk je tandenborstel,” zegt Pacarro. “Wil je dat het eerste voorwerp dat je elke dag aanraakt van plastic is?”

Eeuwenlang werden de voorlopers van de moderne tandenborstel van natuurlijke materialen gemaakt. Maar aan het begin van de vorige eeuw, in de optimistische begindagen van de plasticrevolutie, begonnen ontwerpers tandenborstels van nylon en andere plasticsoorten te ontwikkelen – en de rest is geschiedenis.

Plastic is inmiddels zó onverbrekelijk verbonden met het ontwerp van de tandenborstel dat het bijna onmogelijk is je tanden te poetsen zonder daarbij een of andere polymeer te hanteren. En omdat plastic feitelijk onverwoestbaar is, betekent het dat bijna alle tandenborstels die sinds de jaren dertig zijn gemaakt nog steeds ergens in de wereld als afval rondzwerven.

Sommige ontwerpers kijken nu naar manieren om dit zo fundamentele en klassieke voorwerp opnieuw uit te vinden en daarbij meer rekening te houden met het milieu. Maar om een oplossing voor het tandenborstelprobleem te vinden moeten we ons eerst afvragen hoe het zover is gekomen.

Beste uitvinding aller tijden?

Het blijkt dat mensen dol zijn op het hebben van mooie schone tanden. Uit de Lemelson Innovation Index, een opiniepeiling in opdracht van het Massachusetts Institute of Technology (MIT), bleek in 2013 dat de tandenborstel hoog eindigde op de ranglijst van innovaties waar de respondenten naar eigen zeggen niet zonder konden – hoger zelfs dan de auto, de PC en de smartphone.

Zo denken mensen er blijkbaar al veel langer over. Archeologen hebben ‘tandenstokers’ in Egyptische graftomben gevonden. De Boeddha zelf kauwde net zolang op stokjes totdat ze helemaal uitgerafeld waren om er vervolgens zijn tanden mee schoon te borstelen. De Romeinse auteur Plinius de Oudere schreef dat “het de tanden stevig maakt als je ze schoonmaakt met de stekel van een stekelvarken” en de Romeinse dichter Ovidius vond het een goed idee om je tanden elke ochtend te wassen.

Eind vijftiende eeuw dacht zelfs de heersende Chinese keizer Hongzhi na over tandzorg: hij ontwierp een voorwerp dat sterk doet denken aan onze moderne tandenborstel. Het bestond uit een handvat van been of hout waaraan een borsteltje van dicht opeengepakte nekharen van het everzwijn was bevestigd.

Dat eenvoudige ontwerp beklijfde en bleef daarna eeuwenlang feitelijk onveranderd in gebruik – zij het niet voor iedereen. Borstels van everzwijnhaar en handvaten van been waren sjieke en kostbare producten en konden dus alleen door de welgestelden worden aangeschaft. Alle andere mensen moesten het doen met een stokje om op te kauwen, een stukje stof, hun eigen vingers of helemaal niets.Geschat wordt dat in de jaren twintig van de vorige eeuw nog maar een op de vier Amerikanen een tandenborstel bezat.

De opkomst van de tandenborstel in de VS

Pas aan het einde van de negentiende eeuw begon het idee van tandzorg voor iedereen, arm en rijk, langzamerhand vaste voet aan de grond te krijgen. Een van de drijvende krachten achter die ontwikkeling was oorlog.

Rond de tijd van de Amerikaanse Burgeroorlog, halverwege de negentiende eeuw, moesten musketten nog per salvo worden geladen. Buskruit en kogels werden van tevoren in een stuk zwaar papier vastgedraaid en de soldaten scheurden dat papieren ‘patroon’ voor het gebruik met hun tanden open. Maar veel potentiële soldaten misten de zes goed verankerde en op elkaar aansluitende tanden waarmee ze het zware papier konden openscheuren. En dat was natuurlijk een probleem.

De paar tandartsen die in de Union Army dienden, waren wanhopig over de staat waarin de gebitten van de soldaten verkeerden, maar de tandzorg werd door het Noorden niet gezien als prioriteit. Daarentegen stelde het Zuidelijke Leger een kader van dienstplichtige tandartsen aan, die benadrukten dat preventieve tandzorg van groot belang was. Een legertandarts wist die boodschap met zóveel succes op de manschappen over te brengen dat ze hun tandenborstel door hun knoopsgat staken om hem te allen tijde te kunnen gebruiken.

Er zouden nog twee andere grote oorlogen aan te pas moeten komen voordat de tandenborstel een alledaags verschijnsel in vrijwel elke badkamer zou worden. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog besefte het Amerikaanse leger dat het een probleem had, namelijk een variant op de kwestie van het openscheuren van de papieren patronen tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog. De voor het overige kerngezonde jongemannen die ze wilden rekruteren, hadden dezelfde zes op elkaar aansluitende tanden nodig om op de taaie legerkost te kunnen kauwen. De ene rekruut na de andere zakte voor de test.

“Vanuit ons huidige perspectief klinkt het nogal ongelooflijk,” zegt Alyssa Picard, historica en auteur van Making the American Mouth. “Het leger had een standaard en die was heel simpel: je moet zes tanden in je mond hebben om te kunnen kauwen. En mensen die anders heel goed hadden kunnen vechten, voldeden daar niet aan. Dus werden ze van de lijst geschrapt.”

Tegen de tijd dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak, kregen soldaten les in gebitsverzorging, waren tandartsen in bataljons opgenomen en kregen de troepen tandenborstels uitgereikt. Toen de soldaten terugkeerden, namen ze de aangeleerde gewoonte om hun tanden te poetsen mee naar huis.

‘Het rechte pad’

Tegelijkertijd veranderde het verwachtingspatroon rond het gebit in de hele VS. Slechte tanden zouden volgens tandartsen een symptoom van ziekten, slechte voeding en een algeheel gebrek aan persoonlijke hygiëne zijn. “Tandartsen beschouwden zichzelf als hoeders van de gezondheidszorg,” zegt Picard. “Ze waren niet alleen verantwoordelijk voor de zorg voor het gebit maar voor het hele lichaam, ja zelfs voor de volksgezondheid als geheel.”

Tandheelkundigen begonnen de kwestie van de gebitszorg in een sociaal, moreel en zelfs patriottistisch licht te zien. In het hele land werden overheidscampagnes opgezet waarin de voordelen van een gezond gebit werden benadrukt. “Als een slecht gebit voorkomen zou kunnen worden,” meende een tandarts in 1904, “zouden de voordelen voor de staat en het individu van enorme waarde zijn, gezien de wonderbaarlijke hoeveelheid ziekten die indirect tot een slecht gebit herleid kunnen worden.”

In veel gevallen richtten deze campagnes zich op armen, immigranten of anderszins achtergestelde delen van de bevolking. Volgens Picard werd mondhygiëne vaak gezien als een manier om groepen die zich volgens de overwegend blanke tandartsen van de VS nog niet voldoende aan de heersende cultuur hadden geassimileerd, te ‘Amerikaniseren’.

“Ik weet dat een schoon gebit en een gesprek over hygiëne voor menig mijnwerker [en immigrant] aan het begin staan van het rechte pad naar goed Amerikaans staatsburgerschap,” zei een tandarts uit Pennsylvania aan het begin van de vorige eeuw.

De plasticrevolutie

Terwijl de vraag naar tandenborstels omhoogschoot, werd de eveneens stijgende productie ervan geholpen door de ontwikkeling van een veelbelovend nieuw materiaal dat ‘plastic’ werd genoemd.

Begin vorige eeuw ontdekten chemici dat ze sterke, glanzende, kneedbare en soms zelfs explosieve materialen konden maken door nitrocellulose met kamfer – een welriekende en olieachtige substantie uit de kamferboom – te combineren. Het materiaal, dat ‘celluloid’ werd genoemd, kon tot allerlei praktische, grappige en goedkope producten worden gevormd en was ook perfect voor het maken van handvaten voor tandenborstels.

Al snel bezweken ook de borstelharen van de tandenborstel aan de lokroep van de synthetische revolutie. In 1938 kwam een Japans overheidslaboratorium met een fijne, zijdeachtige substantie die was bedoeld als een slijtvaster vervanging voor de zijde waarvan legerparachutes werden gemaakt. Bijna tegelijkertijd introduceerde het Amerikaanse chemiebedrijf DuPont zijn eigen soepele en haarfijne textielvezel: nylon.

Het zijdeachtige naar onverwoestbare en flexibele materiaal bleek de perfecte vervanging te zijn voor de dure en broze borstelharen van het everzwijn. In 1938 begon het bedrijf Dr. West’s zijn tandenborstel (‘Dr. West’s Miracle-Tuft Toothbrush’) te voorzien van nylon borstelharen. Het synthetische materiaal was “honderd procent waterproof (...), met meer schoonmaakkracht en een langere levensduur” dan de oude, natuurlijke borstelharen. Dr. West’s bracht het nieuwe ontwerp in de hele VS op de markt en verkocht zijn tandenborstel voor vijftig dollarcent per stuk, omgerekend naar nu ongeveer acht dollar.

Sindsdien is het celluloid van het handvat vervangen door nieuwe soorten plastic en is het ontwerp van de borstelkop steeds vernuftiger geworden, maar het plastic basisontwerp blijkt even slijtvast als het materiaal zelf.

Toekomst zonder plastic?

“Het is eigenlijk heel opmerkelijk dat het ontwerp van de tandenborstel al die jaren zo onveranderd is gebleven,” zegt Charlotte Fiell, een Britse designhistorica. “De functie ervan is niet veranderd, nietwaar?”

Maar ontwerpers beginnen zich nu af te vragen of dit onmisbare product ook zonder gebruik van plastic gemaakt kan worden.

De American Dental Association raadt iedereen aan zijn of haar tandenborstel om de drie à vier maanden te vervangen. In dat tempo zouden alleen al de Amerikaanse tandenpoetsers elk jaar ruim één miljard tandenborstels verslijten. En als iedereen in de wereld die aanbeveling ter harte zou nemen, zouden er 23 miljard tandenborstels per jaar worden weggegooid. De meeste tandenborstel zijn van het traditionele type, maar zo’n 55 miljoen Amerikanen gebruiken de elektrische versie, dus ook een groot aantal van deze apparaten – met hun plastic handvat en batterijen – zouden elk jaar op de vuilnisbelt belanden.

Veel tandenborstels zijn niet recyclebaar omdat de plasticsoorten waarvan ze zijn gemaakt, niet eenvoudig of zelfs onmogelijk zijn te scheiden en af te breken.

Sommige bedrijven hebben hun aandacht weer verlegd naar aloude natuurlijke materialen, zoals hout of de borstelharen van het everzwijn. Handvaten van bamboe kunnen het probleem deels oplossen, maar de meeste tandenborstels van bamboe die momenteel op de markt zijn, hebben nog altijd borstels van nylon.

Andere tandenborstels zijn voorzien van meer en steviger (plastic) borstelharen, waardoor ze in elk geval langer meegaan en dus niet zo vaak vervangen hoeven te worden – slechts twee in plaats van vier keer per jaar.

Sommige bedrijven hebben opnieuw gekeken naar een ontwerp dat bijna een eeuw geleden werd geïntroduceerd: tandenborstels met afneembare borstelkoppen. Goodwell in Portland, Oregon, produceert metalen handvaten die de koper jarenlang zal gebruiken, zo hoopt het bedrijf. Wanneer de borstel is versleten, kan de borstelkop worden vervangen, waardoor de totale hoeveelheid afval minder dan dertig procent bedraagt dan de hoeveelheid die bij het gebruik van gewone tandenborstels ontstaat, zegt Patrick Triato, een van de oprichters van het bedrijf.

Het is erg lastig om geheel plasticvrije opties te bedenken. Bioafbreekbaar plastic of plastic dat wordt gemaakt van biobrandstof zijn niet altijd beter voor het milieu dan de aloude plastic tandenborstel, hetzij omdat ze in de natuur niet erg goed worden afgebroken of omdat ze het milieu indirect toch veel belasten.

Elke optie waarbij de totale hoeveelheid materiaal die wordt gebruikt en de hoeveelheid verpakking worden teruggedrongen, is een stap in de goede richting. En natuurlijk ook dat mensen beginnen na te denken over het product dat ze gebruiken om hun tanden mee te poetsen.

Negen miljard kilo plastic belandt jaarlijks in de oceaan. National Geographic zet zich in voor vermindering van wegwerpplastic. Jij ook? Maak jouw eigen Plastic Plan op stopmetplastic.nl. 

Bron: National Geographic